74ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών: Δύο κτήρια, δύο αιώνες ιστορίας

Στις αρχές του 19ου αιώνα, λόγω της έλλειψης ικανοποιητικού αριθμού δασκάλων, ορίστηκε, τόσο από την Πελοποννησιακή Γερουσία το 1822, όσο και από την Εθνοσυνέλευση του 1823, ως επίσημη μέθοδος διδασκαλίας στα σχολεία της στοιχειώδους εκπαίδευσης η αλληλοδιδακτική μέθοδος του Α. Κοκκώνη. Στο αλληλοδιδακτικό σχολείο η διδασκαλία αλλά και η διοίκηση - πειθαρχία των παιδιών ήταν ευθύνη όχι μόνο του δασκάλου αλλά και των «πρωτόσχολων», δηλαδή μαθητών με καλή διαγωγή και καλές επιδόσεις, οι οποίοι χωρίζονταν, ανάλογα με τα καθήκοντά τους, σε περαιτέρω κατηγορίες.

Στην Αθήνα το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο ιδρύθηκε το 1823 από την «Φιλόμουσο Εταιρεία» και στεγάστηκε σε ένα μικρό κτήριο στη ΝΔ άκρη της αγοράς. Ήταν μικτό, είχε 135 μαθητές και δάσκαλο τον ιεροδιάκονο Συνέσιο Σμυρναίο. Επειδή ο αριθμός των μαθητών αυξήθηκε ραγδαία, αποφασίστηκε να μετατραπεί αποκλειστικά σε σχολείο αρρένων και να μεταφερθεί στο τζαμί του Σταροπάζαρου. Επιπλέον, ιδρύθηκε δεύτερο σχολείο για τα «κοράσια» και τα «μικρά αρσενικά παιδιά» στο τζαμί του Παρθενώνα με δάσκαλο τον Νεόφυτο Νικητόπλου ή Νικητόπουλο.

Στα 1834 καθιερώθηκε με Βασιλικό Διάταγμα η υποχρεωτική φοίτηση παιδιών 5-12 ετών και οι δήμοι ανέλαβαν την υποχρέωση να ιδρύσουν και να συντηρούν σχολεία (από εδώ προέκυψε και η ονομασία δημοτικά), κάτω από την εποπτεία του Νομάρχη. Τα σχολικά κτήρια έπρεπε να ακολουθούν τις κτηριολογικές οδηγίες που όριζε η επίσημη μέθοδος διδασκαλίας, η αλληλοδιδακτική. Όφειλαν, δηλαδή, να είναι ισόγεια, με κάτοψη ορθογωνίου παραλληλογράμμου, με μέγιστο πλάτος 9-10 μέτρα και ύψος 5-7 μέτρα. Επιπλέον, να έχουν μεγάλα παράθυρά, τα οποία να ανοίγονται στις δύο μακρύτερες πλευρές του κτηρίου και σε ύψος δύο μέτρων πάνω από το έδαφος, αντικριστά το ένα από το άλλο.

Όταν το 1835 ιδρύθηκε ο Δήμος Αθηναίων ήταν υποχρεωμένος, σύμφωνα με το προαναφερθέν Β.Δ., να ιδρύσει σχολεία στην πόλη. Το πρώτο αλληλοδιδακτικό δημοτικό σχολείο της Αθήνας στεγάστηκε σε έναν ημιυπόγειο χώρο στην Πλάκα και μόλις το 1840 μεταφέρθηκε σε κτήριο, το οποίο κατασκευάστηκε αποκλειστικά για σχολική χρήση, στη συμβολή των οδών Βορέα, Βύσσης και Αθηνάς. Το σχολείο αυτό ήταν γνωστό από το όνομα του πρώτου δασκάλου ως «Σχολή Καραμάνου». Το Β΄ δημοτικό σχολείο αρρένων, το οποίο λειτούργησε λίγα χρόνια αργότερα, στεγάστηκε αρχικά σε νοικιασμένο οίκημα στην οδό Κυρρήστου.

Τη δεκαετία του 1870 λειτουργούσαν στην πόλη μας πέντε δημόσια δημοτικά σχολεία, δύο αρρένων και τρία θηλέων. Το Α΄, Β΄ και Γ΄ Δημοτικό σχολείο θηλέων στεγάζονταν σε νοικιασμένα κτήρια: το πρώτο στην οδό Αδριανού στην οικία Φιλαρέτου, το δεύτερο στην Ερμού και το τρίτο στην Καποδιστρίου.

Την περίοδο αυτή μπορεί επίσημη μέθοδος διδασκαλίας να ήταν η αλληλοδιδακτική, αλλά η συνδιδακτική - Ερβαρτιανή μέθοδος (ένας δάσκαλος δίδασκε κατευθείαν, χωρίς την παρεμβολή πρωτοσχόλων, έναν περιορισμένο αριθμό μαθητών)κέρδιζε ολοένα και περισσότερο έδαφος στους παιδαγωγικούς κύκλους. Τα συνδιδακτικά κτήρια ήταν όμοια με τα αλληλοδιδακτικά μόνο που περιλάμβαναν μία επιπλέον αίθουσα για το συνδιδακτικό τμήμα, η οποία επικοινωνούσε μέσω εσωτερικής πόρτας με την κεντρική.

Σε αυτήν τη χρονική περίοδο οικοδομήθηκε, για να στεγάσει το Β΄ δημοτικό σχολείο αρρένων, η «Δημοτική Σχολή» και αυτές τις νέες παιδαγωγικές απόψεις προσπάθησε, ανεπαίσθητα είναι η αλήθεια, να εκφράσει και αρχιτεκτονικά. Η κατασκευή της ξεκίνησε το 1874, επί δημαρχίας Παναγή Κυριακού, και κόστισε 40.000 δραχμές. Ο Δήμαρχος, εισηγούμενος το θέμα στο δημοτικό συμβούλιο, ανέφερε: «Προς εκπλήρωσιν μιας των σπουδαιοτέρων δημοτικών αναγκών απεφασίσθη, ως γιγνώσκει το Δημοτικόν Συμβούλιον, η ανέγερσις Δημοτικής Σχολής επί του δημοτικού γηπέδου, κειμένου επί της οδού Αδριανού. Η οικοδομή αυτή αρξαμένη από του παρελθόντος έτους (1874) περατούται εντός του τρέχοντος και θέλει συγκαταριθμηθή μεταξύ των Δημοτικών καταστημάτων, τα οποία η πρόνοια της Δημοτικής αρχής παρεσκεύασε».

Το κτήριο της Δημοτικής Σχολής οικοδομήθηκε με βάση τα σχέδια του φημισμένου αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου (1810-1878) μεταξύ των ετών 1875-1876. Το έτος ανέγερσης του διδακτηρίου αναφέρεται και στην εγχάρακτη επιγραφή στο μάρμαρο της μετόπης, κάτω από το αέτωμα της πρόσοψης. Έμβλημα του διδασκαλείου ήταν η φράση «Φρόνησις μετ΄ Επιστήμης και Ευθύτητος».

Ως τόπος ανέγερσης της Δημοτικής Σχολής επιλέχτηκε δημοτικό οικόπεδο στη συμβολή των οδών Αδριανού και Φλέσσα στην «καρδιά» της Πλάκας, στην περιοχή του σιτοπάζαρου, εκεί όπου βρισκόταν παλιότερα το κατεστραμμένο από την Επανάσταση τζαμί της Κολώνας (από τη μονολιθική μαρμάρινη ρωμαϊκή κολώνα που υπήρχε στο χώρο - σήμερα βρίσκεται στο υπόγειο του σχολείου). Ο χώρος αυτός, μάλιστα, αποτελεί συνέχεια του Διογένειου Γυμνάσιου που λειτούργησε εδώ κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Aρχαιολογικά ευρήματα φιλοξενούνται ακόμη και σήμερα στο σχολικό προαύλιο. Σήμερα, στο νεοκλασικό κτήριο της «Δημοτικής Σχολής» στεγάζεται το 74ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.

Η κεντρική είσοδος του κτηρίου κοσμείται από δύο μαρμάρινους δωρικούς κίονες και παραστάδες, λιτό μαρμάρινο αέτωμα και τριμερώς διαιρεμένο θριγκό, ο οποίος στολίζεται από ταινία με σταγόνες. Το μνημειακό αυτό πρόπυλο έρχεται σε αξιοσημείωτη αντίθεση με τη μικρή σχετικά κλίμακα του οικοδομήματος. Το όλο κτήριο αποτελείται, σύμφωνα με τις κτηριακές επιταγές της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, από μία κεντρική ορθογώνια αίθουσα διδασκαλίας (σήμερα είναι χωρισμένη σε τρία μέρη στεγάζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο δύο αίθουσες διδασκαλίας και την αίθουσα τελετών) και από ένα μικρό χώρο στο πίσω μέρος που στέγαζε το γραφείο του δασκάλου - πλέον φιλοξενεί το γραφείο των εκπαιδευτικών. Δεξιά και αριστερά της κύριας αίθουσας βρίσκονται δύο άλλες αίθουσες, από τις οποίες η μία μάλλον φιλοξενούσε την «προκαταρκτική κλάση» και η άλλη το συνδιδακτικό τμήμα, κατά τις επιταγές της συνδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας. Οι διαστάσεις τους ήταν τέτοιες ώστε να εξασφαλίζεται η άνετη διδασκαλία 30-40 μαθητών σύμφωνα με το ερβαρτιανό σύστημα. Αμφότερες οι αίθουσες επικοινωνούν με την κυρίως αίθουσα και έχουν δική τους ανεξάρτητη έξοδο τόσο στον πρόδομο όσο και στο εσωτερικό προαύλιο.

Η ομορφιά του νεοκλασικού κτηρίου συμπληρώνεται από ψηλά παράθυρα με σφυρήλατα κάγκελα, ακροκέραμα, ένα μικρό κήπο μπροστά από τον πρόδομο με φυτεμένα παρτέρια και μαρμάρινη κυβόσχημη περίφραξη με σφυρήλατα νεοκλασικά κάγκελα.

Στο σχολικό συγκρότημα του 74ου Δημοτικού Σχολείου ανήκει και ένα διώροφο νεοκλασικό κτίσμα του 1910, η πρόσοψη του οποίου κοσμείται από τοξοειδείς θύρες στο ισόγειο, μπαλκόνι με μαρμάρινα φουρούσια και ακροκέραμα στην κεραμοσκεπή. Το κτήριο αυτό ανήκε τον προηγούμενο αιώνα στην ιδιοκτησία της Παρασκευής Βουσάκη, που κληρονομήθηκε από το Γεώργ. Νικολαϊδη στις 7-1-1899, σήμερα φιλοξενεί τόσο το 74ο Δημοτικό Σχολείο αλλά και το 46ο Νηπιαγωγείο Αθηνών.

Η σημερινή έκταση του οικοπέδου του 74ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών, απετέλεσε δωρεά της Παρασκευής Βουσάκη προς το ελληνικό κράτος περί το 1870. Ο αύλειος χώρος του σημερινού σχολείου απαλλοτριώθηκε υπέρ του Οργανισμού Σχολικών Κτιρίων το 1973.

Το όλο κτηριακό συγκρότημα, αληθινό κόσμημα της πόλης των Αθηνών, αποτελεί διατηρητέο μνημείο από το 1977 με διάταγμα του υπουργού πολιτισμού Δημ. Νιάνια, στο οποίο αναφέρεται: «Χαρακτηρίζουμε τα δύο κτήρια του 74ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών, επί της οδού Αδριανού 106-108 στην Πλάκα, ιδιοκτησίας του Οργανισμού Σχολικών Κτηρίων, σαν έργα τέχνης που χρειάζονται ειδική προστασία, γιατί αποτελούν εξαιρετικά ενδιαφέροντα δείγματα του Αθηναϊκού Νεοκλασικισμού με μεγάλο μορφολογικό ενδιαφέρον. Επί πλέον το κτήριο της οδού Αδριανού 108 είναι ένα από τα λίγα δείγματα νεοκλασσικού σχολείου που σώζεται στην πόλη της Αθήνας».

Το 74ο Δημοτικό Σχολείο φέρει πλέον την προσωνυμία Βασίλειος Καμπάνης, με την οποία ήταν γνωστό στην περιοχή, γιατί εδώ εργάστηκε επί σειρά ετών ως δάσκαλος και διευθυντής ο φωτισμένος εκπαιδευτικός Β. Καμπάνης (1876-1942). Το 1980 με πρωτοβουλία παλαιών μαθητών του στήθηκε η χάλκινη προτομή του πάνω σε μαρμάρινη στήλη, έργο του παριανού γλύπτη Ν. Περαντινού, ως δείγμα ευγνωμοσύνης προς το δάσκαλό τους.

Το 74ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών είναι το παλαιότερο εν λειτουργία σχολείο της πόλης μας. Ανάμεσα στους μαθητές του συγκαταλέγονται πολλές προσωπικότητες της πολιτικής, της επιστήμης, της τέχνης, της κοινωνικής ζωής όπως ο πρωθυπουργός Ξεν. Ζολώτας, επίσκοποι, ανώτατοι δικαστικοί, για παράδειγμα ο Αρεοπαγίτης Άθως Τσούτσος, εκπαιδευτικοί όπως ο καθηγητής Παιδιατρικής Ν. Ματσανιώτης, ηθοποιοί όπως οι αδελφοί Αρτέμης και Ορέστης Μάτσας, ο τραγουδιστής Πάνος Γαβαλάς, κ.ά.

Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών . (χ.χ.). Ανακτήθηκε Ιανουάριος 2014, από 2ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών: https://www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=54

Γελαδάκη, Σ. (1999). Αθήνα και σχολική εκπαίδευση. Αι Αθήναι ως εκπαιδευτική πόλις (σ.σ. 6-18). Αθήνα: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων.

Γέροντας, Δ. (1972). Ιστορία του Δήμου Αθηναίων (1835-1971). Αθήνα.

Γιοχάλας, Θ., Καφετζάκη Τ., (2012). Ιχνηλατώντας την Αθήνα. Αθήνα: Εστία.

Η εφημερίδα των συντακτών. (n.d.). Ανακτήθηκε Ιανουάριος 2014, από Το σχολείο διαμάντι: https://www.efsyn.gr/?p=112435

Καλαφάτη. (1988). Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (1821-1929): Από τις προδιαγραφές στον προγραμματισμό. Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς.

Καρδαμίτση - Αδάμη, Μ. (1987, Δεκέμβριος). Τα πρώτα δημοτικά της Αθήνας. Αρχαιολογία , σσ. 38-45.

Μνήμες από την Αθήνα του χτες: από τη συλλογή φωτογραφιών του Νικολάου Νικήτα Γιαλούρη. (1997). Αθήνα: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων.

ΟΔΥΣΣΕΥΣ. (χ.χ.). Ανακτήθηκε Ιανουάριος 2014, από Μμημεία: https://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=20009

Σκουμπουρδή, Α. (2016). 2ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. Στο Μοναστηράκι - Πλάκα. Οι γειτονιές των Θεών (σσ. 495-497). Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη.

Τζαναβάρα, Χ. (2013, Σεπτέμβριος 9). Το σχολείο διαμάντι. Η Εφημερίδα των Συντακτών.

Φ.Ε.Κ. (1978, 11 3).